ติณปุริสรูปเก วาติ ติณโปตฺถกรูเป วาฯ ทูเร กณฺเฑ ปาเตตีติ ทูเรปาตีฯ อวิราธิตํ วิชฺฌตีติ อกฺขณเวธีฯ ยเทว ตตฺถ โหติ เวทนาคตนฺติ อิธ รูปํ น คหิตํฯ กสฺมา? สมติกฺกนฺตตฺตาฯ อยญฺหิ เหฏฺฐา รูปาวจรชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา รูปํ อติกฺกมิตฺวา อรูปาวจรสมาปตฺติํ สมาปนฺโนติ สมถวเสนาปิ อเนน รูปํ สมติกฺกนฺตํ, เหฏฺฐา รูปํ สมฺมสิตฺวา ตํ อติกฺกมฺม อิทานิ อรูปํ สมฺมสตีติ วิปสฺสนาวเสนาปิ อเนน รูปํ อติกฺกนฺตํฯ อารุปฺเป ปน สพฺพโสปิ รูปํ นตฺถีติ ตํ สนฺธายปิ รูปํ น คหิตํฯ อถ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ กสฺมา น คหิตนฺติ? สุขุมตฺตาฯ ตสฺมิญฺหิ จตฺตาโรปิ อรูปกฺขนฺธา สุขุมา น สมฺมสนูปคาฯ เตเนวาห – ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ยาวตา สญฺญาสมาปตฺติ ตาวตา อญฺญาปฏิเวโธ’’ติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยาวตา สจิตฺตกสมาปตฺติ นาม อตฺถิ, ตาวตา โอฬาริเก ธมฺเม สมฺมสโต อญฺญาปฏิเวโธ โหติ, อรหตฺตํ สมฺปชฺชติฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปน สุขุมตฺตา สญฺญาสมาปตฺตีติ น วุจฺจติฯ ฌายีเหเตติ ฌายีหิ ฌานาภิรเตหิ เอตานิฯ วุฏฺฐหิตฺวาติ ตโต สมาปตฺติโต วุฏฺฐายฯ สมกฺขาตพฺพานีติ สมฺมา อกฺขาตพฺพานิ, ‘‘สนฺตานิ ปณีตานี’’ติ เอวํ เกวลํ อาจิกฺขิตพฺพานิ โถเมตพฺพานิ วณฺเณตพฺพานีติฯ

6. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา

[37] ฉฏฺเฐ สมฺพาเธติ ปญฺจกามคุณสมฺพาเธฯ โอกาสาธิคโมติ โอกาสสฺส อธิคโมฯ สตฺตานํ วิสุทฺธิยาติ สตฺตานํ วิสุทฺธิํ ปาปนตฺถายฯ สมติกฺกมายาติ สมติกฺกมนตฺถายฯ อตฺถงฺคมายาติ อตฺถํ คมนตฺถายฯ ญายสฺส อธิคมายาติ สหวิปสฺสนกสฺส มคฺคสฺส อธิคมนตฺถาย ฯ นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายาติ อปจฺจยนิพฺพานสฺส ปจฺจกฺขกรณตฺถายฯ ตเทว นาม จกฺขุํ ภวิสฺสตีติ ตญฺเญว ปสาทจกฺขุ อสมฺภินฺนํ ภวิสฺสติฯ เต รูปาติ ตเทว รูปารมฺมณํ อาปาถํ อาคมิสฺสติฯ ตญฺจายตนํ โน ปฏิสํเวทิสฺสตีติ ตญฺจ รูปายตนํ น ชานิสฺสติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

อุทายีติ กาฬุทายิตฺเถโรฯ สญฺญีเมว นุ โขติ สจิตฺตโกเยว นุ โขฯ มกาโร ปทสนฺธิมตฺตํฯ กิํสญฺญีติ กตรสญฺญาย สญฺญี หุตฺวาฯ

สพฺพโส รูปสญฺญานนฺติ อิทํ กสฺมา คณฺหิ, กิํ ปฐมชฺฌานาทิสมงฺคิโน รูปาทิปฏิสํเวทนา โหตีติ? น โหติ, ยาว ปน กสิณรูปํ อารมฺมณํ โหติ, ตาว รูปํ สมติกฺกนฺตํ นาม น โหติฯ อสมติกฺกนฺตตฺตา ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺขิสฺสติฯ สมติกฺกนฺตตฺตา ปน ตํ นตฺถิ นาม โหติ, นตฺถิตาย ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตีติ ทสฺเสตุํ อิทเมว คณฺหิฯ

ชฏิลวาสิกาติ ชฏิลนครวาสินีฯ น จาภินโตติอาทีสุ ราควเสน น อภินโต, โทสวเสน น อปนโตฯ สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิเลเส นิคฺคณฺหิตฺวา วาเรตฺวา ฐิโต, กิเลสานํ ปน ฉินฺนนฺเต อุปฺปนฺโนติ น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโตฯ วิมุตฺตตฺตา ฐิโตติ กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตาเยว ฐิโตฯ ฐิตตฺตา สนฺตุสิโตติ ฐิตตฺตาเยว สนฺตุฏฺโฐ นาม ชาโตฯ สนฺตุสิตตฺตา โน ปริตสฺสตีติ สนฺตุฏฺฐตฺตาเยว ปริตาสํ นาปชฺชติฯ อยํ, ภนฺเต อานนฺท, สมาธิ กิํ ผโลติ อิมินา อยํ เถรี ตาลผลญฺเญว คเหตฺวา ‘‘อิทํ ผลํ กิํ ผลํ นามา’’ติ ปุจฺฉมานา วิย อรหตฺตผลสมาธิํ คเหตฺวา ‘‘อยํ, ภนฺเต อานนฺท, สมาธิ กิํ ผโล วุตฺโต ภควตา’’ติ ปุจฺฉติฯ อญฺญาผโล วุตฺโตติ อญฺญา วุจฺจติ อรหตฺตํ, อรหตฺตผลสมาธิ นาเมโส วุตฺโต ภควตาติ อตฺโถฯ เอวํสญฺญีปีติ อิมาย อรหตฺตผลสญฺญาย สญฺญีปิ ตทายตนํ โน ปฏิสํเวเทตีติ เอวํ อิมสฺมิํ สุตฺเต อรหตฺตผลสมาธิ กถิโตติฯ

7. โลกายติกสุตฺตวณฺณนา

[38] สตฺตเม โลกายติกาติ โลกายตวาทกาฯ สตตนฺติ สทาฯ สมิตนฺติ นิรนฺตรํฯ ติฏฺฐเตตนฺติ ติฏฺฐตุ เอตํ, มา เอตํ ปฏฺฐเปถ, โก โว เอเตน อตฺโถฯ ธมฺมํ โว พฺราหฺมณา เทเสสฺสามีติ อหํ โว จตุสจฺจธมฺมํ เทเสสฺสามิฯ

ทฬฺหธมฺโมติ ทฬฺหธนุํ คเหตฺวา ฐิโตฯ ธนุคฺคโหติ อิสฺสาโสฯ ทฬฺหธนุ นาม ทฺวิสหสฺสถามํ วุจฺจติฯ

ทฺวิสหสฺสถามํ นาม ยสฺส อาโรปิตสฺส ชิยาพทฺโธ โลหสีสาทีนํ ภาโร ทณฺเฑ คเหตฺวา ยาว กณฺฑปฺปมาณา อุกฺขิตฺตสฺส ปถวิโต มุจฺจติฯ สิกฺขิโตติ ทส ทฺวาทส วสฺสานิ อาจริยกุเล อุคฺคหิตสิปฺโปฯ กตหตฺโถติ เอโก สิปฺปเมว อุคฺคณฺหาติ, กตหตฺโถ น โหติ อยํ ปน กตหตฺโถ จิณฺณวสิภาโวฯ กตูปาสโนติ ราชกุลาทีสุ ทสฺสิตสิปฺโปฯ ลหุเกน อสเนนาติ อนฺโต สุสิรํ กตฺวา ตูลาทีหิ ปูเรตฺวา กตลกฺขปริกมฺเมน สลฺลหุกกณฺเฑนฯ เอวํ กตญฺหิ เอกอุสภคามี ทฺเว อุสภานิปิ คจฺฉติ…เป.… อฏฺฐุสภคามี โสฬส อุสภานิปิ คจฺฉติฯ อปฺปกสิเรนาติ นิทฺทุกฺเขนฯ อติปาเตยฺยาติ อติกฺกเมยฺยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา โส ธนุคฺคโห ตํ วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ ฉายํ สีฆเมว อติกฺกาเมติ, เอวํ สกลจกฺกวาฬํ สีฆํ สีฆํ อติกฺกมนสมตฺเถน ชเวน สมนฺนาคโตฯ สนฺธาวนิกายาติ ปทสา ธาวเนนฯ เอวมาหํสูติ เอวํ วทนฺติฯ

8. เทวาสุรสงฺคามสุตฺตวณฺณนา

[39] อฏฺฐเม สมุปพฺยูฬฺโห อโหสีติ ปจฺจุปฏฺฐิโต อโหสิฯ สงฺคาเมยฺยามาติ สงฺคามํ กเรยฺยาม ยุชฺเฌยฺยามฯ อปยิํสุเยวาติ ปลายิํสุเยวฯ อุตฺตเรนาภิมุขาติ อุตฺตรามุขา หุตฺวาฯ อภิยนฺเต วาติ อนุพนฺธนฺติเยวฯ ภีรุตฺตานคเตนาติ ภีรุตฺตานํ ภยนิวารณํ ปติฏฺฐานํ คเตนฯ อกรณียาติ ยุทฺเธน กิญฺจิ อกตฺตพฺพาฯ กสฺมา ปน เนสํ สงฺคาโม โหตีติ? อสุรา หิ ปุพฺเพ ตาวติํสวาสิโน, เต จิตฺตปาฏลิยา ปุปฺผนกาเล ทิพฺพปาริจฺฉตฺตกปุปฺผํ อนุสฺสรนฺติฯ ตโต อุปฺปนฺนโกธา ‘‘คณฺหถ เทเว’’ติ สมฺมุขสมฺมุขฏฺฐาเนเนว สิเนรุํ อภิรุหนฺติ, เทวาปิ นิกฺขมนฺติฯ เตสํ โคปาลกทารกานํ อญฺญมญฺญํ ทณฺฑเกหิ ปหรณสทิสํ ยุทฺธํ โหติฯ สกฺโก เทวราชา เหฏฺฐา ปญฺจสุ ฐาเนสุ อารกฺขํ ฐเปตฺวา อุปริ เทวปุรํ ปริวาเรตฺวา อตฺตสทิสา วชิรหตฺถา ปฏิมา ฐปาเปสิฯ อสุรา เหฏฺฐา ปญฺจ ฐานานิ ปฏิพาหิตฺวา อภิรุฬฺหา อินฺทปฏิมาโย ทิสฺวา นิวตฺติตฺวา อสุรปุรเมว คจฺฉนฺติฯ

ทกฺขิเณนาภิมุขาติ ทกฺขิณามุขา หุตฺวาฯ อปทํ วธิตฺวาติ นิปฺปทํ นิรวเสสํ วธิตฺวาฯ

อทสฺสนํ คโตติ มาโรปิ วฏฺฏปาทกํ กตฺวา รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส จิตฺตํ ชานาติ, ตเทว วิปสฺสนาปาทกํ กตฺวา สมาปนฺนสฺส จิตฺตํ ชานาติฯ อรูปาวจรสมาปตฺติ ปน วฏฺฏปาทา วา โหตุ วิปสฺสนาปาทา วา, ตํ สมาปนฺนสฺส มาโร จิตฺตํ น ชานาติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’’ติฯ

9. นาคสุตฺตวณฺณนา

[40] นวเม อารญฺญกสฺสาติ อรญฺญวาสิโนฯ โคจรปสุตสฺสาติ โคจรคฺคหณตฺถาย คจฺฉนฺตสฺสฯ หตฺถิกลภาติ มหนฺตา มหนฺตา นาคาฯ หตฺถิจฺฉาปาติ ตรุณโปตกาฯ โอภคฺโคภคฺคนฺติ นาเมตฺวา นาเมตฺวา ฐปิตํฯ โอคาหํ โอติณฺณสฺสาติ โอคาหิตพฺพตฺตา โอคาหนฺติ ลทฺธนามํ อุทกติตฺถํ โอติณฺณสฺสฯ โอคาหา อุตฺติณฺณสฺสาติ อุทกติตฺถโต อุตฺติณฺณสฺสฯ วูปกฏฺโฐติ วูปกฏฺโฐ หุตฺวาฯ อิทานิ ยสฺมา ทสพลสฺส หตฺถินาเคน กิจฺจํ นตฺถิ, สาสเน ปน ตํสริกฺขกํ ปุคฺคลํ ทสฺเสตุํ อิทมาหฏํ, ตสฺมา ตํ ปุคฺคลํ ทสฺเสนฺโต เอวเมว โขติอาทิมาหฯ

10. ตปุสฺสสุตฺตวณฺณนา

[41] ทสเม มลฺเลสูติ มลฺลรฏฺเฐฯ อิเธว ตาว ตฺวํ, อานนฺท, โหตีติ อิธ ภควา ‘‘ตปุสฺสคหปติโน อิธ ฐิเตน อานนฺเทน สทฺธิํ กถาสลฺลาโป ภวิสฺสติ, ตโตนิทานํ อหํ มหนฺตํ ธมฺมปริยายํ เทเสสฺสามี’’ติ ญตฺวา อาหฯ อุปสงฺกมีติ โส กิร ภุตฺตปาตราโส ‘‘ทสพลสฺส อุปฏฺฐานํ คมิสฺสามี’’ติ นิกฺขมนฺโต ทูรโตว เถรํ ทิสฺวา เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิฯ ปปาโต วิย ขายติ, ยทิทํ เนกฺขมฺมนฺติ ยมิทํ ปพฺพชฺชาสงฺขาตํ เนกฺขมฺมํ, ตํ อมฺหากํ มหาปปาโต วิย โอคาหิตฺวา อุปฏฺฐาติฯ เนกฺขมฺเม จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ อารมฺมณวเสน ปกฺขนฺทติ, ตเทว อารมฺมณํ กตฺวา ปสีทติ, ตเทว ปติฏฺฐาติ, ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ วิมุจฺจติฯ ‘เอตํ สนฺต’นฺติ ปสฺสโตติ เอตํ เนกฺขมฺมํ สนฺตํ วิคตทรถปริฬาหนฺติ เอวํ ปสฺสนฺตานํ ภิกฺขูนํฯ พหุนา ชเนน วิสภาโคติ ตยิทํ พหุนา มหาชเนน สทฺธิํ ภิกฺขูนํ วิสภาคํ, อสทิสนฺติ อตฺโถฯ

กถาปาภตนฺติ กถามูลํฯ ตสฺส มยฺหํ, อานนฺท, เนกฺขมฺเม จิตฺตํ น ปกฺขนฺทตีติ ตสฺส เอวํ วิตกฺเกนฺตสฺสาปิ มยฺหํ ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ น โอตรติฯ

‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ปสฺสโตติ ‘‘สาธุ เนกฺขมฺม’’นฺติ ปริวิตกฺกนวเสน ‘‘เอตํ เนกฺขมฺมํ สนฺต’’นฺติ ปสฺสนฺตสฺสปิฯ อนาเสวิโตติ น อาเสวิโต น ผสฺสิโต น สจฺฉิกโตฯ อธิคมฺมาติ อธิคนฺตฺวา ปตฺวา สจฺฉิกตฺวาฯ ตมาเสเวยฺยนฺติ ตํ อานิสํสํ เสเวยฺยํ ภเชยฺยํฯ ยํ เมติ เยน การเณน มยฺหํฯ อธิคมฺมาติ อธิคนฺตฺวาฯ สฺวาสฺส เม โหติ อาพาโธติ โส มยฺหํ อาพาธนฏฺเฐน อาพาโธ โหติฯ อวิตกฺเก จิตฺตํ น ปกฺขนฺทตีติ อวิตกฺกวิจาเร ทุติยชฺฌาเน อารมฺมณวเสน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติฯ วิตกฺเกสูติ วิตกฺกวิจาเรสุฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

มหาวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. สามญฺญวคฺโค

1. สมฺพาธสุตฺตวณฺณนา

[42] ปญฺจมสฺส ปฐเม อุทายีติ กาฬุทายิตฺเถโรฯ อวิทฺวาติ อญฺญาสิฯ ภูริเมธโสติ มหาปญฺโญฯ โย ฌานมพุชฺฌีติ โย ฌานํ อพุชฺฌิฯ ปฏิลีนนิสโภติ เอกีภาววเสน ปฏิลีโน เจว อุตฺตมฏฺเฐน จ นิสโภฯ มุนีติ พุทฺธมุนิฯ ปริยาเยนาติ เอเกน การเณนฯ กามสมฺพาธสฺส หิ อภาวมตฺเตเนว ปฐมชฺฌานํ โอกาสาธิคโม นาม, น สพฺพถา สพฺพํฯ ตตฺราปตฺถิ สมฺพาโธติ ตสฺมิมฺปิ ปฐมชฺฌาเน สมฺพาโธ ปฏิปีฬนํ อตฺถิเยวฯ ตตฺราปิตฺถีติปิ ปาโฐฯ กิญฺจ ตตฺถ สมฺพาโธติ ตสฺมิํ ปน ฌาเน กิํ สมฺพาโธ นามฯ อยเมตฺถ สมฺพาโธติ อยํ วิตกฺกวิจารานํ อนิรุทฺธภาโว สมฺพาโธ สํปีฬา นามฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ นิปฺปริยาเยนาติ น เอเกน การเณน, อถ โข อาสวกฺขโย นาม สพฺพสมฺพาธานํ ปหีนตฺตา สพฺเพน สพฺพํ โอกาสาธิคโม นามาติฯ

2. กายสกฺขิสุตฺตวณฺณนา

[43] ทุติเย ยถา ยถา จ ตทายตนนฺติ เยน เยน การเณน เยน เยนากาเรน ตํ ปฐมชฺฌานสงฺขาตํ อายตนํ โหติฯ ตถา ตถา นํ กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ เตน เตน การเณน เตน เตนากาเรน ตํ สมาปตฺติํ สหชาตนามกาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, สมาปชฺชตีติ อตฺโถฯ กายสกฺขิ วุตฺโต ภควตา ปริยาเยนาติ ยสฺมา เตน นามากาเยน ปฐมชฺฌานํ สจฺฉิกตํ, ตสฺมา อิมินา ปริยาเยน กายสกฺขิ วุตฺโตฯ นิปฺปริยาเยนาติ ยตฺตกํ กาเยน สจฺฉิกาตพฺพํ, สพฺพสฺส กตตฺตา อยํ นิปฺปริยาเยน กายสกฺขิ นามฯ

3. ปญฺญาวิมุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[44] ตติเย ปญฺญาย จ นํ ปชานาตีติ ตํ ปฐมชฺฌานวิปสฺสนาปญฺญาย ชานาติฯ อิธาปิ ปริยายนิปฺปริยายา ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพาฯ ยถา จ อิธ, เอวํ อิโต ปเรสุปิฯ

4. อุภโตภาควิมุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[45] จตุตฺถํ อุภเยน เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ จ อุภโตภาควิมุตฺโตติ อุภโตภาเคหิ สมถวิปสฺสนานํ ปจฺจนีกกิเลเสหิ วิมุตฺโตฯ ปริโยสาเน ปน สมาปตฺติยา รูปกายโต, อริยมคฺเคน นามกายโต วิมุตฺโตเยว อุภโตภาควิมุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

5-10. สนฺทิฏฺฐิกธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[46-51] ปญฺจมาทีสุ สนฺทิฏฺฐิโกติ สยํ ปสฺสิตพฺพโกฯ นิพฺพานนฺติ กิเลสนิพฺพานํฯ ปรินิพฺพานนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ ตทงฺคนิพฺพานนฺติ ปฐมชฺฌานาทินา เตน เตน องฺเคน นิพฺพานํฯ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานนฺติ อิสฺมิํเยว อตฺตภาเว นิพฺพานํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

สามญฺญวคฺโค ปญฺจโมฯ

ปฐมปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

2. ทุติยปณฺณาสกวณฺณนา